Trong nghệ thuật biểu diễn, trang phục đóng một vai trò rất quan trọng. Đặc biệt với những bộ môn nghệ thuật truyền thống thì việc phục trang đúng với từng loại hình sân khấu, từng loại hình nhân vật là một trong những yêu cầu đòi hỏi phải đảm bảo tính nguyên gốc và đó cũng là  những tiêu chí phải tuân thủ mới đáp ứng được yêu cầu phục hồi và bảo tồn nghệ thuật cổ truyền.

 Mỗi loại hình, trang phục biểu diễn của từng nhân vật có phong cách, dấu ấn riêng. Tính ước lệ, vốn là đặc trưng nổi bật của loại hình nghệ thuật này, cũng dựa rất nhiều vào "tiếng nói" của trang phục sân khấu.

Với bộ môn nghệ thuật Tuồng thì phục trang dựa trên các mô hình của các nhân vật, đó là các vai vua, hoàng hậu, công chúa, quan lại hay người dân bình thường. Vai nào cũng có trang phục của mình và có những quy định riêng để nhìn vào trang phục là người xem có thể đoán được nhân vật diễn trên sân khấu. Xem những vở diễn về đề tài lịch sử hay dã sử, chỉ cần diễn viên xuất hiện với áo mão, cân đai, vẽ mày vẽ mặt, thương, kiếm, cờ quạt….thì cũng có thể biết được nhân vật đó là trung hay nịnh, là tốt hay xấu, sống thọ hay chết non…

Sử dụng trang phục tuồng là cả một nghệ thuật, mỗi bộ trang phục sân khấu cho diễn viên tuồng đòi hỏi rất nhiều chi tiết đi kèm (quần, áo, mũ mão, râu ria, hia hài...) và một hệ thống mặt nạ cho từng loại vai diễn.

Những quy định chung về trang phục: (Trang phục cho từng nhân vật được quy định theo chức phẩm, vùng miền, tính tình, và độ tuổi khác nhau).

Về màu sắc: Màu vàng, màu đỏ, màu xanh, màu đen, màu trắng, màu tía.v..v... Các màu trên được đậm hay lợt được quy định theo độ tuổi, tính cách nhân vật như trung, nịnh, già, trẻ khác nhau (thường là tuổi càng lớn thì màu càng đậm).

Màu vàng: Thường chỉ dành cho Vua, Hoàng hậu, Công chúa, Thái tử,  màu vàng nhưng tùy theo độ tuổi sẽ quy định đậm hay lợt.

Màu đỏ: dành cho Hoàng thân quốc thích như  Quốc cựu, Hoàng thúc, Hoàng bá, Hoàng đệ, Hoàng cô..v..v..màu đỏ cũng dành cho quan võ, tướng võ như Linh Tá, Phán Diệm, Phàn Định Công..v..v..

Màu xanh: dành cho quan văn như Khắc Minh, Quảng Hợi, đặc biệt cũng dung cho những nhân vật văn võ song toàn như Kim Lân, Phụng Đình..v..vv..

Màu Trắng:  dùng cho những nhân vật văn võ song toàn như Bình Trọng, Địch Thanh, Trại Hoa..v...v..

Màu đen: dùng cho tướng cũng như những vị quan nóng tính như: Ôn Đình, Diệm Cữu Qùi, Tạ Kim Hùng, Lão Tạ..v…vv

Màu tía (tím) : dùng cho những nhân vật nịnh như Thiên Lăng, Bàng Hồng, Quách Hòe..v..v..

Còn một số màu dùng cho những nhân vật xuất thân ở vùng miền như miền núi màu xanh lá cây, vùng biển màu xanh nước biển, nông thôn dùng màu đất, màu đen..v..vv…

Nói chung một số màu dùng cho phục trang tuồng nó phải phù hợp với nhân vật đó ở đâu, bao nhiêu tuổi, tính tình, tư cách, nghề nghiệp, chức tước (nam màu đậm hơn nữ, già đậm hơn trẻ)

         Các loại phục trang:

          - Dành cho nam: Mãng, long chấn, bào, song khai, giáp, mang, áo thụng, áo khoác..v..vv..

          - Dành cho nữ: Bào, cung trang (áo,váy), áo khoác, giáp, áo nhật bình v..v…

          + Mãng: Là loại áo rộng, dài gần đến chân, tay áo rộng, có thêu rồng, phượng. Mãng vàng được dùng cho vua mặc (có thêu rồng năm móng), cho hoàng hậu mặc (có thêu phụng)

          .  Mãng đỏ được dùng cho các Hoàng thân quốc thích có chức tước lớn và đã lớn tuổi.

          .  Mãng các màu khác được dùng cho các đại thần trụ cột của Triều đình, các màu được quy định phù hợp với tính cách nhân vật đó như : Trung, nịnh, văn, võ, tính tình nóng nãy..vv… (mãng có đai rộng)

          + Bào là loại áo rộng, có tay rộng nhỏ hơn mãng, được dùng cho Vua (Long bào – Hoàng bào), những nhân vật quan lớn đương chức hoặc về hưu.

          + Long Chấn: Là loại phục trang dành cho những nhân vật trẻ, khỏe mạnh, kể cả lúc ra trận như: Kim Lân, Linh Tá, Phán Diệm. Vua, Thái tử ra trận ..vv.. vì vậy long chấn tay phải bó, áo phải nịt dây gọn gàng.

          + Giáp: Được dùng cho các tướng lớn khi phục triều cũng như ra trận.

          + Mang: Được dùng cho các tướng nhỏ khi phục triều cũng như ra trận.

Những phục trang trên về màu sắc cho từng nhân vật cũng được quy định theo chức tước, tuổi tác (trẻ, già) tính cách (trung, nịnh, văn, võ, nóng nãy..v.vv.)

         - Mũ (mão): có các loại mũ khác nhau như Mũ cửu long, mũ cửu Phụng, văn đường cân, võ đường cân, thẻ ngang, kim khôi, mũ bình thiên, khu ốc, con cóc, ngạch quan, bao đãnh, mũ xếp  v..vv.

        - Râu: Râu có các màu đen, trắng, đỏ

Các loại râu: Râu ba chùm (còn gọi là ba chòm), râu năm chùm, râu liên tu, râu rìa, râu lão tiều..v..vv..

        - Hia: Là dụng cụ để đi, đôi hia được đóng cho diễn viên tuồng phải là thợ lành nghề mới đóng được. Đế hia được đóng bằng gốc trẻ già, đế hia cong, mặt đế tiếp sàn bề ngang 2cm dài 24cm. Hia được dùng cho những nhân vật làm quan, có tâm trạng để khi biểu diễn, phô diễn hết tính cách nhân vật qua động tác xiến, bê, lĩa, xoay, té.v..vv (vĩ đế của nó nhỏ và cong)  diễn viên tuồng phải tập và phải biết mang hia (đây là một loại giầy rất đặc biệt, phổ biến ở sân khấu tuồng miền Trung)

Trang phục dành cho từng vai diễn:

- Các vai Nam:

+ Trang phục của Vua:

Vai vua trong Tuồng thường mặc Long Bào (hay còn gọi là Hoàng Bào), Long là Rồng, là biểu tượng của vua, tượng trưng cho sức mạnh và vương quyền tối cao. Long bào là một loại áo thêu màu vàng, hoa văn trên long bào chủ yếu là hoa văn rồng (thường là Rồng có chân 5 móng), thêu ở trước ngực, sau lưng, ở vạt trước, vạt sau, cổ và cánh tay áo. Ngoài ra còn có những hoa văn khác như dải núi, vân mây, là những họa tiết đi kèm. Vua cũng thường mặc Mãng vàng, dùng khi yến tiệc, lễ lạc. Trong hình dáng áo, thân Mãng, thân bào rất rộng, khi ngồi vừa che hai đầu gối vừa phô diễn thân hình nhân vật trong khỏe mạnh, oai nghiêm.

Vua đội mão cửu long (có chín con rồng) có rồng 5 móng thiếp vàng. Hình thức mão cửu long như mão cánh chuồn, khác là không dùng thẻ ngang mà dùng thẻ đứng phía sau mão. Vua đi hia màu vàng (hoặc đen) thêu rồng. Nếu vua đi chinh chiến thì mặc long chấn vàng, thêu rồng.

+ Trang phục của Hoàng tử: Hoàng tử cũng mặc áo vàng, cũng dùng Mãng vàng hoặc Bào vàng, long chấn như Vua cha. Áo có thể thêu rồng ổ hay rồng lộn tùy ẩn ý muốn gợi tả. Đầu đội bao đảnh hoặc văn đàng cân đỏ. Chân đi hia.

+ Các vị Hoàng thúc, Hoàng bá, Hoàng đệ, Hoàng tôn… thì dùng màu hỏa hoàng hay màu đỏ. Mặc Mãng, Bào hay long chấn tùy lúc, tùy nơi.

+ Thái Sư: Mặc Mãng tía thêu rồng, màu áo nâu sẫm. Đội mão Bình Thiên, đi hia.

+ Các quan văn: Mặc màu tím, lam hoặc lục đậm, mặc Mãng hay bào thêu rồng bốn móng hay tứ linh linh. Đội mão Viên Phát hay Văn Đàng cân. Khi ra trận thì mặc long chấn đỏ, màu lam hay màu đen tùy hình màu sắc trên sân khấu sao cho hài hòa, phù hợp và khán giả dễ nhận biết.

+ Các quan võ: Mặc màu đỏ da đồng hoặc màu vỏ quýt thêu tứ linh, đội mũ Võ đàng cân.

+ Quan lại còn trẻ ( văn pha võ):

  Như Kim Lân, mặc áo bào đen hay lục có thêu rồng hay phụng, đội Văn đàng cân, đi hia. Khi ra trận, mặc long chấn đỏ, gấu dài quá gối, màu đỏ hay đen, tía lục, thêu rồng hay phụng ổ. Nếu là tướng soái như Phi Phụng có thể mặc Mãng lam hay lục cho oai nghiêm, cũng có thể mặc đại giáp, gấu chấm mũi hia, màu đỏ lục hay trắng, có cờ lệnh, cán cờ hơi uốn cong ra phía trước mặt.

- Quan văn: Mặc màu lam hay lục đậm thêu rồng bốn móng, hay phụng có thể mặc mãng hay bào, đội phương phất, đi hia (Như Khắc Thường, Quản Hợi)

- Quan võ: là loại tướng anh dũng như Tạ Ôn Đình v..v…Mặc đại giáp, gấu chấm mũi hia, màu đen hoặc đỏ bầm. Trước bụng thêu mặt quỷ, trên ngực nịt dây thắt lưng, sau vai giắt cờ lệnh. Có lúc mặc mãng đỏ hay đỏ bầm. Đầu đội kim khôi hay mão bình thiên, chân đi hia.

- Quan võ còn trẻ như Phàn Diệm, Linh Tá: Phần nhiều mặc long chấn, gấu dài quá gối. Đội Văn đàn cân hay mão tiên phong ( phía sau như bình phong) có khi đội mão khu ốc, đi hia.

- Tướng em: mặc đai mãng (gần như đại giáp mà không có cờ lệnh) hoặc áo Mã đề (song khác là dài quá gối). Đội mão con cóc, khu ốc. Chân quấn xà cạp,  đeo lục lạc, đi giày, đứng đâu cũng rung chân, rung cẳng leng keng như Lôi Phong, Lôi Nhược.

- Tướng Phiên Cái: mặc đai mão, đội mão con cóc, hai bên tai mão cắm long vũ đài, hoặc đội nghạch quan hay chít đầu bằng giây lưng thắt hoa sen phủ trên búi tóc cho xõa ra hai bên tai phủ kín sau gáy. Chân nịt xà cạp đeo lục lạc, đi giày. Cũng có khi mặc đại giáp có cờ lệnh, đi hia.

- Tướng Phiên con: Mặc áo trầu mang, đội ngạch quan, thắt giây lưng hoa sen, phủ búi tó như phiên cái. Bên tai mão cắm một cái long trĩ, chân nịt xà cạp, đi giày.

- Tỳ tướng: Đầu tóc búi cao, gần trước trán thắt võng cân, khăn hằng cao lên hoặc đội mão quạ. Dưới buộc cuỗn (như váy) ngoài buộc hai lá quần giáp che trước và sau.  Ngoài nửa buộc một xiêm trường, thắt lưng, chân quấn xà cạp, đi giày vải hoặc chân trơn nếu không có giày.

- Các vai tướng cướp: Đầu tóc búi đứng, thắt khăn đen trên búi tóc, thẻ hai mối khăn dài sau gáy, hoặc quấn khăn mỏ rìu, mặc áo quạ cụt lỡ, dưới vận cuổn hay xiêm trường quấn giáp. Thắt lưng, đầu mối dây guộn  thắt qua bên hông. Hoặc mặc áo thụng đen, hai đầu tay áo buộc gọn lại, kéo một chéo áo vạt trước giắt qua bên hông, hai đầu thắt lưng thả giữa, một mối dài, một mối ngắn, chân quấn xà cạp, đi giày.

- Các con quan, các công tử bột: Đầu chít khăn mầu, múi khăn thả hai bên tai, mặc long chấn, hai mối giây thắt lưng thả vào giữa che đường xẻ của long chấn, quần màu đỏ hay trắng, đi giày hạ, giày dừa…

- Dân thường: Mặc không khác mấy ngoài đời, đầu quấn võng cân, khăn hằng, khăn chéo hoặc khăn đen vài ba lớp mỏng rất đơn sơ, mặc áo cụt quạ, quần xắn ống cao, ngoài buộc cuổn,  gấu cuổn xuống quá đầu gối, ngoài nửa gấp lưng xiêm cho ngắn gọn, quấn ngoài cuốn chứ không giắt đầu mối xiêm.

Các vai nữ:

- Hoàng Hậu: từ Hoàng hậu đến con gái các quan, đầu tóc đều búi cao, trước trán có khăn hằng đen nhánh, gần trên mày độ ba phân đến trên chân búi tóc phủ kín phía sau, hai tai, phía sau gáy buộc một miếng tua thùy như thùy nghi môn, trong có lót miếng hàng  mầu buộc từ dưới chân đầu búi tóc phủ kín sau gáy chí hai bên tai. Phần trước của mão tức phần trán thì tùy chức vị xã hội mà sử dụng, như hoàng hậu đội mão cửu phụng (chín con phụng) sơn son thiếp vàng. Mặc bộ cung trang gồm có áo thụng hai ống tay thêu rồng ổ, dưới gấu thêu thủy ba ngoài mặc một áo yểm tâm, thêu lưỡng long tranh châu, dưới gấu thêu thủy ba, tiếp theo dưới tua thùy. Tà áo và gấu áo đều kẹp nẹp. Mặc bộ cuổn rộng sát bàn chân, dưới cuốn thêu lại có kẹp nẹp đen, dưới gấu bản to độ 1 phân. Đi Hài thêu Phụng.

- Các Vương Phi, vợ các quan…chỉ thay mão cửu phụng bằng mão thất phụng, tay áo thêu phụng, áo yếm tâm thêu son phụng triều dương.

- Cung nga, nữ tỳ đều để chóp tóc dài, quấn khăn màu thẻ mối mõ rìu, mặc áo chít màu năm thân và cuốn có kẹp nẹp.

- Gái thường dân chưa chồng thì quấn tóc, có chồng thì búi tóc, áo quần mặc như ngoài đời.

- Hiệu quân: Đội mão quạ, mặc áo đỏ, kẹp nẹp xanh dài quá mông, ống quần quấn gọn.

Khi diễn trên sân khấu Tuồng, người diễn viên phải biết đi, đứng, ngồi thế nào để phô bày cái đẹp của quần áo, phải biết vận áo quần thế nào để tạo được cái đẹp khi múa. Chọn trang phục Tuồng trên sân khấu, các diễn viên cũng phải biết dùng màu sắc thế nào để không chống đối nhau, không làm lu mờ nhau mà trái lại tạo nên sự hài hòa nghệ thuật.

NHỮNG QUY ĐỊNH CHI TIẾTPHẢI TUÂN THỦ VỀ PHỤC TRANG TRONG TUỒNG

Phục trang:

- Vua, mặc Long bào màu vàng có thêu hình rồng năm móng, hoặc Mãng vàng.

- Các quan tứ trụ triều đình thì mặc “mãng”. Mãng màu đỏ nếu là quan võ già, trung chính. Mãng màu tía nếu là Thái sư. Riêng mãng màu vàng vua cũng thường mặc.

- Nịnh thần thì thường mặc mãng màu đen.

- Áo bố tử màu tía là áo của Thái giám, trước ngực có miếng bố tử hình vuông.

- Quan văn, quan võ mặc Long chấn, tay chẽn có thêu hình rồng hoặc hổ báo trên ngực, nửa thân trước bên dưới xẻ giữa thường thêu đường vân gợn sóng hoặc hình dãy núi, hình cỏ hoa, tuy từng nhân vật.      

- Tướng ra trận: Áo giáp là áo của các tướng ra trận, tay chẽn, hai vai có hai miếng chắn, trước ngực và từ thắt lưng trở xuống là những tấm vải dày để bảo vệ cơ thể, thường có thêu hình đầu thú ở ngực và thêu hình con hổ ở miếng vải bên dưới. Màu sắc của áo giúp khác nhau tùy từng nhân vật võ tướng nhưng mặc áo giáp thì phải giắt cờ lệnh tiễn phía sau lưng ló lên hai vai.

- Áo sỹ thì tay áo rộng màu đen hay lam, không thêu. Áo sỹ dùng cho học trò và cả những ông quan về hưu trong cảnh nghèo.

- Cung trang là áo của các cung tần trong triều.

Đai: dùng để đeo quanh bụng bên ngoài mãng, bào. Vua dùng đai màu vàng, quan dùng đai màu đỏ hoặc xanh.

Mão (mũ) hay nói rộng ra những vật dụng đội đầu thì trong nghệ thuật Tuồng, nhân vật nào cũng dùng, từ vua chúa, quan lại, hoàng hậu, tiểu thư đến nho sinh, nhà sư, lão nông, thiếu nữ, trẻ em…mỗi loại nhân vật có một kiểu mão riêng. Vua thì đội mão Cửu long, đính 9 con rồng. Hoàng hậu thì đội mũ cửu phụng, đính 9 con phụng. Mũ cửu phụng có khi công chúa cũng dùng.

- Mão kim khôi là của những vai tướng ra trận. Nếu tướng phản diện thì kim khôi là màu đen như Tạ Ôn Đình hoặc màu đỏ như Võ Tam Tư. Nếu tướng chính diện thì kim khối màu xanh như Triệu Tử Long hoặc màu trắng như Lã Bố.

- Quan văn quan võ dùng cùng một kiểu mão. Mão quan văn màu đỏ gọi là Văn đường cân (đàng cân) như Kim Lân, Đào Phi Phụng. Mão quan võ màu đen gọi là Võ đường cân như Khương Linh Tá, Địch Thanh. Mão bình thiên màu đỏ, đỉnh mão bằng và vuông thương dùng cho Thái sư cả chính diện như Thái sư Văn Trọng lẫn phản diện như Thái sư Triệu Văn Hoán, Tạ Thiên Lãng. Riêng Tạ Ôn Đình không phải là Thái sư cũng đội mũ bình thiên nhưng màu đen.

- Mão thẻ ngang (vì ở hai bên tai có hai cái thẻ ngang) thì dùng cho các quan văn già, trung thần như Bao Công, Lý Khắc Minh. Bao đảnh dùng để bao búi tóc trên đầu của các công tử. Người ta còn có thêm mão thiết mạo mão của nhà sư, mão Gia lễ của nho sinh. Lại còn Khăn đầu rìu của nông phu, khăn xéo – khăn chít buộc tóc đuôi gà của thiếu nữ.

Râu ria: Trong hát bội, nhân vật tuổi từ trung niên trở lên thường mang râu không kể chính diện hay phản diện. Nhưng nhân vật nào mang loại râu gì thì phụ thuộc vào tính cách của nó. Nhân vật chính diện nói chung mang râu đen dài, già thì mang râu bạc dài. Võ tướng già mang râu liên tu bạc. Râu ba chòm đen dài cũng dùng cho một số võ tướng có cốt cách văn thần như Đổng Kim Lân, Đào Phi Phụng. Râu ba chòm bạc dài dùng cho những văn thần già như Vương Doãn, Đào Công (cha của Đào Phi Phụng). Râu ba chòm ngắn dùng cho lão tiều. Râu quăn dùng cho những nhân vật nóng nảy như Trương Phi, Châu Thương. Râu ria đen dùng cho những tên loạn thần như Triệu Văn Hoán, Tạ Thiên Lăng. Râu ria bạc trái lại dùng cho những trung thần khí khái như Tạ Ngọc Lân, Thái sư Văn Trọng. Râu ria đỏ chỉ thấy dùng cho mỗi nhân vật Ngô Tôn Quyền.

Hia: là một thứ giày dùng cho Vua và các nhân vật nam có phẩm vị cao trong triều đình. Trong tuồng nhân vật rơi vào tình huống bi kịch thì thường dùng chân hia để bê, xiến thể hiện nội tâm như trường hợp Hoàng Phi Hổ lăn trướng, Đổng Kim Lân biệt mẹ, Kim Lân thượng thành, Triệu Đình Long thả con xuống sông….

Tìm hiểu về trang phục Tuồng cũng là một cách giúp chúng ta hiểu hơn về những giá trị quý báu, riêng có của bộ môn nghệ thuật độc đáo của dân tộc.  Hiểu để quý hơn, yêu hơn và bảo tồn tốt hơn./.

BÀI VIẾT CỦA NHÀ HÁT TUỒNG NGUYỄN HIỂN DĨNH

DỰA TRÊN TƯ LIỆU SƯU TẦM CỦA CÁC THẦY